Miejscowość, która stanowi przedmiot niniejszego opracowania jest do tego stopnia mała, że może nie istnieć w świadomości osób mieszkających poza Oświęcimiem i jego najbliższą okolicą. Stąd dla podniesienia tejże świadomości wklejam poniżej fragment mapy z Google Maps.

[Kliknij, aby powiększyć]

Skoro już wszyscy wiedzą, gdzie znajduje się wioska Pławy, mogę przejść dalej. Na temat historii tej miejscowości nie znajdziemy wiele opracowań. Krótkie wzmianki widnieją na Wikipedia (LINK) oraz na stronie Gminy Oświęcim (LINK). Polecam szczególnie ten drugi artykuł autorstwa Józefa Rochowiaka. Istotny dla naszych dalszych rozważań jest fakt, że dzisiejsze Pławy utożsamiane są istniejącą niegdyś wsią Franciszowice.

A co ze źródłami naukowymi? Swoje pierwsze kroki skierowałem w stronę publikacji pt. „Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku” (Wyd. Neriton, Warszawa 2008) i od razu spotkał mnie głęboki zawód. Jak pisze jeden z autorów (Krzysztof Chłapowski, str. 66):

W naszym opracowaniu nie znalazła się też wieś Franciszowice w powiecie śląskim, od 1516 r. własność mieszczan oświęcimskich, wspomniana w Liber retaxationum z 1529 r., a potem tylko w wizytacji z 1598 r., ale tę ostatnią wzmiankę uznaliśmy za przepisaną ze źródeł wcześniejszych, zaś hipotetyczną identyfikację ze znacznie później występującą wsią Pławy za zbyt ryzykowną.

O wiele bardziej optymistycznie prezentuje się opis wsi Franciszowice w „Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu”, który dostępny jest również w wersji elektronicznej (LINK). Powiązania z Pławami są już bardziej pewne. Przytoczę może jego treść:

FRANCISZOWICE
(1272 metae Francisci, 1404 Franciszowiec, 1457 Franczyschowicze, 1470-80 Francischowicze, 1503 Francišnovice, 1518 Franciszowice vulgo Pławy, 1529 Franczyschewicze, Franczischowicze), dziś wieś Pławy1, 4 km na SW od Oświęcimia. Metryka Józefińska notuje w Pławach staw zw. Frantosik, Frantoszick, dziś w Pławach pole i łąki zw. Franczaszczyk (UN 12 s. 15).
1. 1457 ks. ośw. (GrünMark. 2 s. 609); 1470 n. par. Oświęcim (DLb. 2 s. 225).
2. 1272 lokacja wsi → ma być dokonana na łanach „a metis Francisci usque ad metas Grambvssy [Wilczkowice] (ZDM 1, 2); 1510 siedlisko i las w → Charmężu leżące przy groblach stawu, aż po granicę F. (BJ rps 5945).
3. Własn. szlach., następnie od 1516 mieszczan ośw. 1404 Małgorzata Zawiszowska [Jawiszowska] darowuje klasztorowi Dominikanów w Oświęcimiu łąki w F. (reg. w: J. N. Gątkowski, Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i Zatorskiego, Lwów 1867, s. 114) 1457 w akcie sprzedaży księstwa ośw. Kazimierzowi Jag. przez ks. Janusza wymieniono jako własn. szlach. m. in. F. (GrünMark. 2s. 609); 1470-80 właśc. Mik. Płaski. Łany kmiece (DLb. 2 s. 225); 1503 Małgorzata z F. (SKO s. 79); 1507 Małgorzata Franciszowska sprzedaje za 420 fl. Jak. Rdzawemu z Podbrzeża [pod Krakowem] i jego ż. Annie wieś F.2; 1512 tenże Jakub sprzedaje tę wieś za 500 fl. Szymkowi Kozubowi z Oświęcimia; 1516 tenże Kozub sprzedaje za 1200 fl. mieszczanom ośw. wieś F. (BJ rps 5945); 1529 2 kopy gr czynszu z F. z pr. odkupu dla altarii Ś. Mikołaja w szpitalu ośw., 10 grz. takiegoż czynszu dla altarii Ś. Katarzyny w kościele par. w Oświęcimiu (LR s. 73, 103).
5. 1470-80 dzies. snop i kon. wart. 6 grz. z łanów kmiec. prepozytowi w Oświęcimiu (DLb. 2 s. 225); 1529 dzies. snop. wart. 1 grz. z całej wsi jw. (LR s. 209- 10).ZLS
1 Nad tekstem dokumentu z r. 1518 dotyczącego czynszu z pr. wykupu napis: Franciszowice vulgo Pławy. Także J. N. Tarkota zbieracz materiałów źródłowych do okolic Oświęcimia zawartych w BJ rps 5945 informuje, że F. to dzisiejsza wieś Pławy.
2 1488 Jakub Rdzawy rybitwa z Oświęcimia przyjęty do pr. miejskiego w Krakowie (Kacz. 8403).

Bardzo interesujący dokument w temacie historii wsi Pławy i jej poprzedniej nazwy „Francisz(k)owice” odnalazł w Archiwum Państwowym w Bielsku-Białej mój kolega Michał Jarnot i znając moje zamiłowanie do geografii historycznej oraz dziejów Ziemi Oświęcimskiej udostępnił do dalszych badań i analizy (sygn. 13/689/55). Pismo, którego treść przytaczam poniżej zostało sporządzone dokładnie 140 lat temu – 30 września 1880 r., a adresatem jest C.K. Starostwo Powiatowe w Białej. Na końcu widnieje podpis burmistrza miasta Oświęcimia. [Zachowano pisownię oryginalną]

Świetne ck Starostwo!
W wykonaniu szanownego reskryptu z 25 b.m. L. 14406 i przy zwrocie Aktu pod względem byłej miejscowości Łazy zdaje podpisana Zwierzchność gminna o ile opowiadania dawnych ludzi sięgają i ze starych Aktów się dowiedziano następujące wyjaśnienie:
W roku 1516 nabyło miasto Oświęcim w drodze kupna za 8000 czerwonych złotych dwie miejscowości pod nazwami Franciszkowice duże i Franciszkowice małe, które później a to Franciszkowice duże z powodu ciągłego wylewu rzeki Wisły i gdzie tylko na czołnach wozić się musiano nazwano Pławami od wyrazu pławić, która miejscowość istnieje do tych czas i tam znajdują się budynki obszaru dworskiego nad Wisłą, które p. Major Prawda w swej relacji opisuje.
Franciszkowice małe położne nad rzeką Sołą z powodu ciągłego wylewu tejże rzeki i zamulania gruntów przezco nie było możebnem jeździć lecz tylko chodzić po takowych nazwano od słowa łazić Łazami.
Łazy te nawiedzane powodzią przez wylew rzeki Soły a osobliwie w r. 1680, 1690 i 1813 zostały zniszczone do szczętu, tak że tylko folwark i 5 chałup pozostało, które wraz z gruntami do miejscowości Pławy, jako II część wcielono.
W roku 1860 zniesiono pozostały folwark na Łazach jako spruchniały i grożący niebezpieczeństwem zwalenia się, a grunta do niego należące, które jeszcze dotychczas mają nazwę Łazy podzielono w parcele i wydzierżawiono pojedyncze obywatelom miasta.
Pozostałe po powodzi w r. 1813 5 chałup które do Pław były przydzielone z powodu że się znajdują o wiele bliżej miasta a niżeli Pław tudzież że są położone na gruntach miejskich i używają pastwiska miejskiego i innych korzyści miastu przysługujących, przy pomiarze i założeniu ksiąg hipotecznych dla gmin wiejskich w r 1878 odłączono od Pław i wcielono do miasta Oświęcima, te domy stanowią wraz z innemi później wystawionemi domami za Sołą przedmieście tak zwane „Zasole” miasta Oświęcima.

Magistrat Oświęcim, za 30 września 1880
Burmistrz miasta

Na dobrą sprawę, wątek komplikuje się jeszcze bardziej, bo nagle okazuje się, że mamy do czynienia z dwiema miejscowościami o nazwie Franciszkowice, z których jedna funkcjonowała przez pewien czas pod nazwą Łazy. Wzmianek w innych źródłach na ten temat brak (nie mylić z obecnymi Łazami koło Grojca!). Analizując treść powyższego pisma, należy mieć również na uwadze fakt, że do czasu dużej powodzi w 1813 r. koryto rzeki Soły przebiegało nieco bardziej na zachód niż obecnie.

Zobaczmy jeszcze, co mówią na temat lokalizacji wsi Pławy stare mapy z XVIII i XIX wieku. Posłużyłem się skanami ze strony mapire.eu (LINK).

„Galizien und Lodomerien (1779–1783) – First Military Survey”

[Kliknij, aby powiększyć]

„Galicia and Bucovina (1861–1864) – Second military survey of the Habsburg Empire”

[Kliknij, aby powiększyć]

„Habsburg Empire (1869-1887) – Third Military Survey (1:25000)”

[Kliknij, aby powiększyć]

„Habsburg Empire (1869-1887) – Third Military Survey (1:75000)”

[Kliknij, aby powiększyć]

Zauważmy, że na trzeciej mapie widnieją aż trzy lokalizacje o nazwie Pławy, z czego zachodnia i środkowa odpowiadają dzisiejszej miejscowości, a wschodnia położona jest na miejscu obecnego Zasola. Być może ma to jakiś związek i odniesienie względem przytoczonego przeze mnie powyżej pisma do C.K. Starostwa? Jedna rzecz nie ulega wątpliwości, że wspomniany w treści tego pisma, jak również przez Józefa Rochowiaka obszar dworski nad Wisłą (czyli niegdysiejsze Franciszkowice Duże) pojawia się na każdej z czterech map w tym samym miejscu.